GreenGoals Co

مقدمه: گسترش صنایع و رشد صعودی بخش­های مختلف اقتصادی در کشورهای پیشرفته بدون توجه و رعایت ملاحظات مربوط به حفاظت محیط زیست موجب تخریب اکوسیستم های طبیعی و بروز اثرات شدید بهداشتی در این کشورها گردید. جنگل­ها به شدت تخریب شده و مورد استفاده بی رویه قرار گرفتند. آلودگی هوا موجب بروز انواع بیماری ها نظیر آسم و آلرژی، سرطان و بیماری های قلبی- عروقی گردید. لایه ازون که به عنوان سپر محافظ زمین عمل  می‌کند به شدت دچار آسیب گردید و پدیده گرمایش جهانی که بروز خشکسالی در برخی مناطق و سیل در مناطق دیگر را موجب می شد پدیدار گردید. همه عوامل فوق منجر گردید که دانشمندان و مسئولان، مفاهیم جدیدی راجهت جلوگیری از تخریب محیط زیست معرفی نمایند. اهم تلاشها در مفهومی تحت عنوان توسعه پایدار تجلی نمود که یکی از ابزار کلیدی برای دستیابی به آن اجرای مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح ها و پروژه های عمرانی است. این مطالعات با بررسی ریز فعالیت های پروژه ها، نسبت به شناسایی و تجزیه و تحلیل اثرات آنها اقدام نموده و سپس راهکارهای اجرایی جهت کاهش اثرات منفی را ارائه  می‌نماید.

مهندسین مشاور آرمان سبز محیط با اتکا بر دانش تخصصی روز و با بهره گیری از امکانات و توان تخصصی مجموعه، در زمینه های نرم افزاری و سخت افزاری از جمله ارائه روش های کاربردی در تقلیل اثرات سوء پروژه ها، و استفاده از نرم افزارهایی از قبیل سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و نرم افزارهای مدلسازی مختلف، آمادگی خود را جهت مطالعه، مشاوره محیط زیستی، طراحی، آموزش، اجرا و راه اندازی پروژه های ارزیابی اثرات زیست محیطی و مدیریت زیست محیطی، اعلام می نماید. 

شماره تماس:  6693 346 0937 - 2972 830 0353

آدرس: دانشگاه یزد- مرکز نوآوری و فناوری 2- پژوهندگان آرمان سبز محیط

تاریخچه ارزیابی اثرات زیست محیطی(EIA)

فرایند تهیه گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی(EIA) برای اولین بار در سال 1969 میلادی با وضع قانون سیاست زیست محیطی ملی در آمریکا (NEPA) جنبه رسمی به خود گرفت. بعد از کنفرانس استکهلم در سال 1972 میلادی بسیاری از کشورها خود را موظف به انجام مطالعات EIA قبل از اجرای طرح ها نمودند. علی رغم اینکه اصل پنجاهم قانون اساسی به صورت واضح وظیفه همگان را حفاظت از محیط زیست در کشور ایران اعلام نموده است، با این حال انجام مطالعات EIA در ایران با وقفه ای در حدود 25 سال و پس از صورت جلسه مورخ 23/1/1373 شورای عالی حفاظت محیط زیست کشور الزامی گردید. بر این اساس مجریان پروژه های بزرگ ملزم به شدند به همراه گزارش های امکان سنجی و مکان یابی نسبت به تهیه گزارش جامع ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه های اقدام نمایند. از این تاریخ تا به حال مطالعات متعددی د این زمینه در کشور انجام شده است. در واقع از پایان دهه 1960 میلادی، ارزیابی اثرات زیست محیطی به عنوان فعالیتی به منظور شناسایی و پیش بینی اثرات یک پروژه بر روی رفاه و سلامت انسان و نیز محیط بیوژئو فیزیکی او به منظور بررسی و انتشار اطالعات این اثرات مطرح و اجرای قانونی آن جایگاه ویژه ای در کشورهای مختلف جهان یافته است.

جایگاه ارزیابی در برنامه چهارم توسعه کشور

ارزیابی در برنامه های توسعه کشور به عنوان یک روش و ابزار زیست محیطی جهت شناسایی اثرات احتمالی پروژه های پیشنهادی، تجزیه و تحلیل نتایج احتمالی و پیامدهای اجرای یک پروژه بر عناصر زیست محیطی، اطمینان یافتن از اجرای مناسب و صحیح پروژه و در نهایت ارائه راهکارهای کاهش و تقلیل اثرات سوء بر محیط زیست شناخته شده است. بدین منظور ماده های مختلفی از برنامه چهارم توسعه کشور به این امر اختصاص یافته است که به اختصار به آن اشاره  می‌گردد:

1- ماده 59 برنامه در رابطه با محاسبه هزینه ها و ارزش‌های زیست محیطی

2- ماده 60 برنامه در رابطه با توانمندسازی ساختارهای زیست محیطی از طریق ارائه آموزش های عمومی و تخصصی

3- ماده 61 برنامه در رابطه با طرح خود اظهاری برای پایش منابع آلوده کننده

4- بند ج ماده 104 برنامه در رابطه با تطبیق مشخصات فنی واحدهای تولیدی با ضوابط محیط زیست و کاهش آلودگی‌ها

5- ماده 105 برنامه در رابطه با انجام مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی برای طرح ها بزرگ تولیدی و خدماتی

اهداف، ضرورت ها و منافع ارزیابی

هدف اصلی انجام مطالعات EIA اطمینان از رعایت سیاست­ های تعیین شده در برنامه ­ها و فعالیت­ های یک پروژه در راستای ضوابط، معیارها، قوانین و مقررات زیست محیطی می­ باشد. از این رو گزارش ارزیابی باید شامل کلیه مباحث مربوط به اثرات مهم و برجسته پروژه پیشنهادی بوده و با ارائه راهکارهای مدیریتی اثرات سوء را به حداقل رسانده و در برگیرنده شرایط ارتقای کیفیت محیط زیست و همچنین حداکثر اعتماد و اطمینان در سطوح تصمیم گیرندگان و مردم باشد. بر این اساس اهداف مطالعات ارزیابی را  می‌توان به شرح زیر خلاصه نمود:

• تعادل بخشی بین اهداف بلند مدت توسعه و ضرورت برخورداری اکثریت مردم از منابع در راستای حفاظت محیط زیست.
• حفظ کیفیت منابع تجدید ناپذیر و بهره برداری با بیشترین بازده و نگهداشت چرخه های حیاتی
• شناخت مسائل و مشکلات بحرانی محیط زیست در جهت کنترل آنها
• مشخص نمودن وظایف هر یک از ارگان­های دولتی جهت حفاظت محیط زیست
• بکارگیری و تلفیق معیارهای زیست محیطی در برنامه ریزی های عمرانی
• پیش بینی بروز اثرات زیست محیطی مهم
• شناساندن روشهای صحیح استفاده از محیط زیست
• استفاده از آراء و نظرات عموم جامعه در فرایند تصمیم گیری
• محو و ترمیم خسارات وارده به محیط زیست
• تهیه دستورالعمل های کنترل دائمی و پایش اثرات در دوره های ساخت و ساز
• فراهم آوری زندگی سالم و فعال برای جامعه و تامین بهداشت و رفاه افراد جامعه همگام با حفظ کیفیت محیط زیست

با توجه به اهداف فوق، جهت انجام ارزیابی صحیح و مقبول در راستای نیل به اهداف توسعه پایدار ضرورتها و نیازهایی به شرح زیر وجود دارد:

1- مسئولین طرح ها و پروژه ها نیازمند آگاهی از نحوه مکان‌یابی، اجرای پروژه و نیز کاهش اثرات احتمالی هستند.
2- مسئولین نیازمند آگاهی از نتایج ارزیابی زیست محیطی جهت ارائه مجوز اجرا به پروژه می باشند.
3- جامعه محلی یا نمایندگان آنها مایلند آگاه شوند که طرح یا پروژه پیشنهادی چه تاثیری بر کیفیت زندگی آنها بر می گذارد.
4- سیساتگذاران نیاز به آگاهی از تاثیرپذیری افراد و نتایج حاصله دارند.
5- در فرایند ارزیابی، تخصص ها و مهارتهای مختلفی جهت بررسی و شناسایی اثرات بر محیط زیست مورد نیاز است.
با توجه به اینکه ارزیابی به عنوان مکانیسمی جهت ارائه راه های استفاده صحیح و منطقی از منابع طبیعی و انسانی مطرح است. لذا اعمال آن در برنامه ریزی های کوتاه مدت و بلند مدت  می‌تواند منافعی را برای کشور به شرح ذیل به دنبال داشته باشد:

• افزایش کیفیت محیط زیست
• افزایش دانش زیست محیطی در سطوح مختلف جامعه، مسئولین و تصمیم گیران
• ایجاد برنامه ریزی مناسب
• رفع نارضایتی افراد بومی
• از بین بردن ناسازگاری بین افراد جامعه و ارگانهای دولتی
• اعتبار بخشیدن به دولت در سطوح بین الملل
   

روش انجام مطالعات ارزیابی

روش های مختلفی جهت انجام مطالعات ارزیابی وجود دارد که بر اساس نوع پروژه که خطی یا نقطه ای است  می‌توان از انها استفاده نمود. روش های تجزیه و تحلیل و ارزیابی، ابزاری برای شناسایی، جمع آوری و سازماندهی اطلاعات در ارتباط بااثرات زیست محیطی پروژه می باشند. به کارگیری روش های مختلف ارزیابی با اهداف متعددی نظیر اطمینان از به کارگیری کلیه عوامل زیست محیطی مرتبط با پروژه، کفایت و قابلیت روش انتخابی جهت انتخاب گزینه های اولیه و تعیین کمبودها و تنگناها، کفایت و تناسب برای فراهم آوری اطلاعات و نتایج و همه جانبه نگری و اعتبار کافی انجام می پذیرد. روشهای ارزیابی با توجه به گستردگی اطلاعات مورد نیاز پارامترهای مختلفی را جهت تجزیه و تحلیل انتخاب می نمایند. برخی از این پارامترها شامل دامنه اثر، شدت یا بزرگی اثر، قطعی یا احتمالی بودن اثر، دوام اثر و برگشت پذیری اثر هستند که در روش انتخابی دو یا چند فاکتور جهت تجزیه و تحلیل اثرات مد نظر قرار می گیرد. بطور کلی برخی از روش های مورد استفاده جهت ارزیابی اثرات به شرح زیر می باشند:

1- روش چک لیست: ارزیابی بدون هیچ نوع اندازه ای از حجم تقریبی آنها
2- روش ماتریس: ارزیابی اثرات به صورت کمی و با در نظر گرفتن ستون فعالیتها و ستون اثرات
3- تحلیل شبکه: ارزیابی اثرات درجه دوم و سوم به کار می‌رود.
4- روی هم گذاری نقشه ها: تولید لایه های اطلاعاتی مختلف به صورت نقشه و همپوشنای آنها
5-  مدل‌سازی انتشار آلاینده ها: استفاده از مدلهای زیست محیطی در تعیین پراکنش آلاینده ها و شناسایی نواحی آسیب پذیر
گرچه روش های ارزیابی متنوع هستند اما برخی از شاخص ها و پارامترها باید در کلیه مطالعات ارزیابی لحاظ گردند. رئوس برخی از ارکان اصلی یک مطالعه ارزیابی صحیح به شرح زیر می‌باشد‌:

1- تشریح فنی پروژه که در برگیرنده ریز فعالیت های پروژه در مراحل ساختمانی، بهره برداری و برچیده شدن باشد.
2- تعیین محدوده مطالعات که با توجه به شعاع تاثیرگذاری پروژه بر محیط زیست به دست می آید.
3- شناسایی محیط های فیزیکوشیمیایی، بیولوژیکی و فرهنگی- اقتصادی- اجتماعی تعیین شده به نحوی که حداقل شامل موارد زیر باشد:
محیط فیزیکوشیمیایی شامل توپوگرافی، خاک، زمین شناسی، آبهای سطحی و زیر زمینی، هوا، صدا و اقلیم.
محیط بیولوژیکی شامل پوشش گیاهی و جانوری منطقه، فهرست گونه های گیاهی و جانوری در معرض خطر، موقعیت مناطق حفاظت شده نسبت به پروژه، وضعیت زیستگاه ­ها
محیط فرهنگی- اقتصادی- اجتماعی شامل کلیه پارامترهای مرتبط نظیر آداب و سنن، مذهب، جمعیت، تعداد خانوار، درآمد، اشتغال و آثار باستانی و فرهنگی
4- بررسی و شناسایی اثرات منفی و مثبت بر محیط های مختلف
5- تجزیه و تحلیل اثرات مثبت و منفی بر محیطها با توجه به روش انتخابی ارزیابی.
6- راهکارهای کاهش و تقلیل اثرات منفی پروژه بر محیط های مختلف ارائه
7- برنامه مدیریت و پایش زیست محیطی
با توجه به کلیه مطالب  می‌توان انتظار داشت در صورت اجرای اصولی EIA و همچنین اجرای راهکارهای پیشنهادی و برنامه مدیریت و پایش زیست محیطی ارائه شده در این مطالعات، محیط زیست از تخریب روزافزون در امان مانده و کشور در جهت توسعه پایدار نیل نماید. با توجه به این که در وضعیت فعلی الزامی برای آغاز مطالعات ارزیابی زیست محیطی قبل از شروع عملیات ساخت و ساز پروژه ها نمی باشد و بر این اساس کارفرمایان، پروژه های عمرانی خود را شروع نموده و در حین عملیات، مطالعات ارزیابی را انجام می دهند که در پاره ای از مواقع انجام مطالعات با مراحل انتهای ساخت و ساز همراه می‌باشد‌. لازم به توضیح است که پس از انجام مطالعات ارزیابی، گزارش مربوطه به اداره کل استان ذیربط ارسال و پس از رفع اشکالات به سازمان حفاظت محیط زیست- دفتر ارزیابی، ارائه  می‌شود. در صورتی که موارد اصلاحیه این دفتر در گزارش اعمال گردد، گزارش در جلسه کمیته ارزیابی مطرح شده و در صورت موافقت تاییدیه لازم صادر  می‌گردد. این فرایند در برخی از موارد بسیار طولانی بوده و گاها برخی از کارفرمایان به صورت عمدی زمان آن را طولانی نموده تا مراحل ساخت طرح مورد نظر به اتمام رسد. لازم به توضیح است که اخذ مجوزهایی نظیر مجوز سازمان گردشگری و میراث فرهنگی، وزارت نیرو برای بهره برداری از آب و منابع طبیعی برای واگذاری اراضی مورد نظر نیز بر این روند طولانی می افزاید. همچنین باید متذکر شد که در حال حاضر دفتر ارزیابی اثرات زیست محیطی به عنوان یک زیربخش از معاونت انسانی سازمان حفاظت محیط زیست است که مدیر کل این دفتر از سوی سازمان منصوب  می‌گردد. بدین منظور توصیه  می‌گردد وضعیت کنونی ارزیابی اثرات زیست محیطی که در شکل 1 نشان داده شده است به جایگاه مطلوب  و مناسب خود که در شکل 2 پیشنهاد شده ارتقاء یابد.

فهرست پروژه هایی که ارائه گزارش ارزیابی برای آنها الزامی است:

از سال 1386 انجام مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی برای 32 گروه از طرح های عمرانی و پروژه هایی که در سطح کشو ر در حال انجام است ضروری می‌باشد‌. فهرست طرح های عمرانی به شرح زیر می‌باشد‌:

1- صنایع پتروشیمی

2- پالایشگاه ها

3- صنایع فولاد مشتمل بر واحدهای تهیه خوراک ذوب و ذوب با ظرفیت تولید بیش از 300 هزار تن در سال و واحدهای نود و شکل دهی با ظرفیت بیش از یکصد هزارتن در سال

4- سدها و سازه های آبی با ارتفاع بیش از 15 متر

5- نیروگاه های برق با ظرفیت بیش از یکصد مگاوات

6- شهرک های صنعتی با وسعت بیش از یکصد هکتار

7- فرودگاه ها با باند بیش از دو کیلومتر

8- واحدهای کشت و صنعت

9- کشتارگاه های بزرگ صنعتی

10- مرکز دفن زباله

11- مراکز بازیافت صنعتی زباله(کارخانه کمپوست)

12- طرح های خطوط نفت و گاز

13- طرح های سکوهای نفتی

14- طرح های ذخیره گاه­های نفتی

15- طرح های بزرگ جنگل داری

16- پروژه های بزرگ راه

17- پروژه های بزرگ راه آهن

18- پروژه های گردشگری

19- طرح ها و پروژه های توسعه ای و ملی در سواحل در محدوده ای به عرض یک کیلومتر بعد از اراضی ساحلی تا حداکثر سه کیلومتر از ساحل

19-1 کارگاه ها و مجتمع های صنعتی با بیش از 5 هزار متر مربع

19-2 نمایگشاه های دائمی صنعتی و خدماتی بیش از ده هزار متر مربع

19-3 انبارهای مواد شیمیایی واحدهای خطرناک

19-4 کارگاه های فعالیت های عمرانی و راه سازی

19-5 ذخیره گاه های مواد سوختی

19-6 پایانه های بار و مسافر

19-7 واحدهای پرورش طیور و دام

19-8 واحدهای پرورش ماهی و آبزیان

19-9 طرح های سازه های دریایی، بنادر صیادی، پایانه های نفت و گاز و عملیات لایروبی

19-10 شبکه جمع آوری و واحدهای تصفیه و دفع فاضلاب

19-11 تصفیه خانه بزرگ آب

19-12 طرح های دفع و دفن پسماند

19-13 مراکز نظامی و آموزش بیش از پنج هزار متر مربع

19-14 شهرکهای توریستی بیش از ده هزار متر مربع

19-15 شهرک های سینمایی بیش از 5 هزار متر مربع

19-16 پارکها و اردوگاه های تفریحی، آموزش و پژوهش بیش از ده هزار متر مربع

20-  معادن سنگ مس با ظرفیت استخراج یک میلیون تن در سال

21- معادن سنگ آهن با ظرفیت ششصد تن در سال

22- معادن سنگ طلا

23- معادن سرب و روی با ظرفیت یکصد هزار تن در سال

24- معادن زغال سنگ با ظرفیت هشتاد هزارتن در سال

25- معادن نمک آبی با سطح بیش از چهارصد هکتار

26- کارخانجات سیمان

27-کارخانجات تولید شکر و قند.

28- کارخانجات تولید گچ و آهک صنعتی

29- واحدهای تولید مواد اولیه بهداشتی، آرایشی و داروسازی

30- کارخانجات تولید قطعات خودرو

31- واحدهای تصفیه دوم روغن موتور

32- طرح های احداث و بهره برداری از میادین نفت و گاز

منبع: 

ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح های عمرانی، معاونت آموزش و پژوهش سازمان محیط زیست. 1387. شماره 9.